Cyrkularze jako dodatkowe źródło informacji historycznej

(wersja robocza)

Indeksując księgi metrykalne parafii Jaminy, natrafiłem na księgi, które z pozoru wydawały się nie przydatne w naszych działaniach pro genealogicznych. Były to przeróżne księgi: inwentarzowe, tercjarskiej i cyrkularzowe. Te ostatnie zapisane często drobnym maczkiem, wydawały się nie wnosić nic nowego do poszukiwanego zbioru "nazwisko, imię data, rodzice itd." Jednak z czasem okazało się, że były tam informacje o wiele cenniejsze, ale również i takie.

"Dziekan Augustowski poleca ogłosić Ludowi aby nie uważali za grzech bronić Domu piorunowym ogniem zapalonego" czyli w wolnym tłumaczeniu, gaszenie pożaru wywołanego uderzeniem pioruna nie jest grzechem"

Cyrkularze zastępowały wówczas dzisiejsze gazety, TV, ogłoszenia i obwieszczenia. Miejsce w pobliżu ołtarza było gwarantem szerokiego zasięgu niesionej w ten sposób informacji. Dlatego też ludzie chętnie chodzili do kościoła, podobnie jak dziś chętnie przesiaduję przed swoistym nowym "ołtarzem”, jakim jest ekran telewizora. Podobnie jak dziś w Telewizji, gdy coś zrzucono z ambony, znaczyło to, że tak jest lub powinno być.

"Biskup Diecezji Augustowskiej poleca Duchowieństwu aby starali się na Naukach i przy spowiedziach (wyżej wymienione?) ?? odwracać lub od rozmyślnego podpalania które w tych czasach wielce praktykuje się a co dotyka bardzo (religię?) reli?yję i moralność"

Cyrkularze to ciekawa lektura dotycząca tła historycznych wydarzeń, ale także życia obyczajowego parafian. Mowa w nich, o oszustach wyłudzających pieniądze od ludu za zapisane kartki bez wartości, o podpalaczach i nagrodzie za ich ujęcie. 

Ostrzega się i informuje także, o niechlubnych próbach wymuszenia bezprawnymi zarządzeniami na duchowieństwie cenzury i donosicielstwa spod konfesjonału. Co na szczęście, wkrótce kolejnym zarządzeniem zostało odwołane? Informacje o obowiązku odpowiedniego tytułowania, we wszelkich aktach, nowo narodzonych członków rodziny carskiej. Zresztą tutaj każda uroczystość narodzin, małżeństwa, choroby i śmierci w rodzinie panującej była obwieszczana i często zakończona specjalnie spisaną na tą okoliczność modlitwą 

Mowa jest o zakazie modlitw za poległych Polaków w Warszawie w 1861 roku, jak i odprawiania nabożeństw za Księcia (Adama:moje przypuszczenie) Czartoryskiego, chyba, „że na wyraźne żądanie jego familii”. 

obraz autorstwa Aleksandra Lessera [1814-1884] pt;"Pogrzeb pięciu poległych"

Pogrzeb pięciu ofiar manifestacji w Warszawie w roku 1861 (1861) - przedstawiający pogrzeb Polaków i Żydów zamordowanych przez Kozaków, na którym znajdowali się duchowni katoliccy, protestanci oraz rabini.

Wiele lat potem, poeta Artur Oppman [1867-1931] napisał o tym wiersz pt. "Pięciu poległych"

Jest w duszy polskiej ukryty zakątek,
Gdzie błyszczą ciche lat umarłych cienie,
Leży tam kamień grobowych pamiątek,
A pod kamieniem krwawi się wspomnienie.

A kiedy bliska zbierze się drużyna
I drzwi zamknięte i okna zawarte,
To Polak - kamień duszy swej odklina
I wydobywa tę krwawiącą kartę.

To co przeżyło jedno pokolenie,
Drugie przerabia w sercu i pamięci
I tak pochodem idą cienie... cienie...
Aż się następne znów na krew poświęci!

Wspomnienie dziadów pieśnią jest dla synów,
Hen od Racławic do śniegów Tobolska
I znów przez wnuków grzmi piorunem czynów,
Pieśń... czyn... wspomnienie - to jedno – to… POLSKA.

Wkrótce po tych wydarzeniach doszło do fali protestów w całym kraju, również na Augustowszczyźnie, a w konsekwencji do wybuchu Powstania Styczniowego. Tutaj zapalnikiem do nadchodzących wydarzeń był inny poeta tamtych czasów i jego poezja - Władysław Syrokomla, właściwie Ludwik Kondratowicz h. Syrokomla, który ur. się 29 września 1823 roku we wsi Smolhowie. Na chrzcie otrzymał trzy imiona - Ludwik, Władysław, Franciszek. Poeta pozostał przy drugim imieniu chrzestnym i nazwisku zaczerpniętym od herbu rodowego Kondratowiczów, którzy pieczętowali się od dawna Syrokomlą.

Powracającego z Warszawy poetę, aresztowali w Suwałkach żandarmi. Po aresztowaniu, które odbiło się szerokim echem w okolicy, pod eskortą odbył poeta swą dalszą podróż do Wilna, wprost do więzienia w cytadeli. 

W cyrkularzach napomina się księży, aby nie wtrącali się do polityki i nie wygłaszali mów żałobnych podczas nabożeństw, nie śpiewali (niektórych) pieśni. Jest też wiele instrukcji, co do nieuprawnionego grzebania na tzw. mogilnikach oraz szczegółowe zalecenia, co do trzymania zmarłych w kościołach, podczas nabożeństw. Instrukcje, jak i jakiemu żołnierzowi urlopowanemu i z jakim kolorem biletu, w jakich okolicznościach dać ślub lub nie, bez stosownego zezwolenia. 

Czy tak jak na zdjęciu powyżej, ostrzeżenia o konfiskatach majątku. W innych fragmentach dowiadujemy się o miejscach ewentualnych zesłań, które nie były dla nikogo tajemnicą (najczęściej okolice Tobolska) Jednak z odległością, nie do ogarnięcia dla prostego Ludu, którego miała straszyć już sama nazwa miasta położonego gdzieś na odległej Syberii.

Napomina się duchownych rzymskokatolickich, aby nie nawracali wyznawców prawosławia oraz nie „wysługiwali się innym wyznaniom”. Obwieszcza się o wszelkich ucieczkach i poszukiwaniach, zwłaszcza osób duchownych, zakonników nie dających wiadomości do klasztoru. Itd. Informuje się lud o zbrodniach nie wyjaśnionych, z prośbą o wskazanie sprawcy .

Są tam też ogłaszana poszukiwania metryk urodzenia dla konkretnych osób na terenie danego dekanatu z podaniem niekiedy dość szczegółowych danych.

Inaczej mówiąc, warto zajrzeć do cyrkularzy o ile mamy tylko do nich dostęp.