Tajemnicze kolumny. Ojcom na chwałę. Młodym dla pamięci

Witam, dziś was chcę zabrać znów na podlaskie cmentarze, śladem tajemniczych kolumn.

Mieszkając w Sokółce często bawiliśmy się na tak zwanym "pomiędzydwa". To miejscowa nazwa określająca wówczas, górzyste, jeszcze zielone, porastające młodym laskiem, miejsce pomiędzy kilkoma sokólskimi cmentarzami. Katolickim, położonym na jednym wzgórzu, do którego prowadzi pięknie obsadzona drzewami aleja, oraz prawosławnym na kolejnym wzgórzu od strony szosy na Dąbrowę Białostocką. Miejsce naszych dziecięcych zabaw na przestrzeni, których przetoczyła się niejedna "krzyżacka bitwa" lub "wyprawa w nieznane". W zależności od wyobraźni i pory roku, była to "podróż przez nieprzebyte śniegi" na tamtejsze wzgórza lub podróż w "głąb nieprzebytej puszczy" w której budowało się kryjówki. 

fot. Z.M. Aleja na cmentarz w Sokółce

fot. Z.M. Pozostałości po pierwszym cmentarzu, obecnie prawosławnym, wmurowane na pamiątkę w okalający mur

W bezpośrednim sąsiedztwie znajdował się także tzw. cmentarz ewangelicki oraz żołnierzy radzieckich. 

Ten prawosławny stał się prawosławny po wybudowaniu w Sokółce carskich koszar dla uspokojenia niepokornego narodu, który co rusz wzniecał powstania. Wówczas to aby było wiadomo kto jest gospodarzem tego położonego na północnym wschodzie kraju miasteczka, zbudowano też w centrum  cerkiew prawosławną. 

Fot. Z. Mierzjewski "Stary Cmentarz" na wzgórzu

Tak naprawdę to prawosławnego cmentarza w Sokółce wcześniej nie było, bo ten obecnie prawosławny był cmentarzem ogólnie grzebalnym i dopiero wskutek decyzji władz carskich stał się  prawosławnym ok 1862 r. 

Stąd wiele nagrobków tam kiedyś się znajdujących, nawet rosyjskojęzycznych nie oznaczało od razu prawosławia. 

Decyzja władz zmusiła katolików do wykupu ziemi pod nowy, obecnie zwanym "starym cmentarzem". Dzisiaj na "starym cmentarzu" w jej najstarszej części, na wzgórzu tuż za bramą cmentarną znajduje się najwięcej zachowanych XIX wiecznych pomników i nagrobków. 

W tym, w kształcie kolumny, pomnik Ks. Józefa Kulikowskiego, administratora parafii sokólskiej a potem dąbrowskiej. Na tym pomniku znajdują się także XIX wieczna poezja nagrobkowa, którą można odczytać i zobaczyć także w artykule Cmentarze-otwarta księga

Fot. Zbigniew Mierzejewski. Pomnik Ks. Kulikowskiego

Żałość przyjaciół, łzy płynące rzewnie

I święta pamięć po Tobie

Oto pomnik i najdroższy zapewnie

I wieniec na twoim grobie

*

Co z ziemi było jest w ziemi skryte

Cnotęś do NIEBA wziął z sobą

Pokora modłom świeciła Ci w życiu

A miłość grobu ozdobą

*

Ty błagaj BOGA tam w niebie za nami

My poślem modlitwy za Tobą

A tak będzie trwać węzeł nieprzerwany

Co nas tu złączył z sobą

Takie kolumny stawały się coraz bardziej "modnym" symbolem na nagrobkach w XIX wieku. Przybierały różne kształty, między innymi pnia uciętego lub złamanego drzewa z kikutami konarów. Były w ten sposób, w początkowym okresie, upamiętniane prawdopodobnie miejsca pochówku z okresu powstań narodowych, zwyczaj ten stopniowo przyjęty został przez ludność wraz z modą i spotykamy go obecnie na wielu cmentarzach. Skąd przyszła ta moda?

fot. Z.M. Pomnik-kolumna

Wiele osób wskazuje na okres wojen napoleońskich, sugerując że w ten sposób upamiętniano na trasie przemarszu wojsk i lokalnych bitew, miejsca pochówku żołnierzy Napoleona. Potem zwyczaj ten przejęty został przez lokalne ziemiaństwo i mieszczan. Tylko bogatszą część społeczeństwa stać było na pomniki, większość oprócz drewnianego krzyża i zapadającej się z czasem mogiły, nie stawiała nic.

Dziś na podstawie własnych obserwacji i znajomych, mogę stwierdzić występowanie podobnych kolumn, tak jak na cmentarzu w Sokółce, także na cmentarzach w Janowie i Suwałkach. Nie sposób stwierdzić kto i  komu wystawił tego rodzaju nagrobek gdyż wnęki w podstawach kolumn zieją pustką. Pozostają legendy i domysły. Jedynie w Janowie widziałem zachowane żelazne płyty inskrypcyjne z otworami po nabitych literach, których jeszcze nie wypatrzyli lokalni złomiarze. Ta metoda "zecerowania" napisów również wskazuje XIX wieczną metrykę pochodzenia. Inną jej odmianą było odlewanie już przygotowanej wcześniej treści napisu, jakie widywałem między innymi na cmentarzach w Jaminach, Chodorówce (Poświętne) czy Dolistowie.

fot. Z.M. Cm. w Sokółce

fot. Z.M. Cm. w Janowie

fot. Z.M. Cm. w Sokółce

                 

fot. Z.M. Cm. w Janowie jeszcze z ozdobnym otynkowaniem

fot. Z.M. Cm. w Janowie i resztki napisu prawdopodobnie z tej kolumny oparte o jej podstawę

fot. Aneta Cich. Cm. w Suwałkach

fot. Aneta Cich. Cm. w Suwałkach

Cm. w Sokółce. Widok pustych nisz po tablicach dziś zarośniętych chaszczami 

Jest też i inna teoria która wg mnie najbardziej do tego typu budowli pasuje i wyjaśnia jej zasadność oraz funkcję. Mianowicie cofając się nieco w mroki historii trzeba przywołać coś takiego jak "latarnie umarłych". Ich pochodzenie sięga średniowiecza i głównie Francji ale nie obce było też Polakom. Zapalanie  ognia na grobach było znane wielu kulturom i właściwie chrześcijaństwo przejęło ten zwyczaj od pogan.  Latarnie takie przybierały najczęściej formę kolumny, słupa na szczycie której palono symboliczne światełko. Ma to o tyle znaczenie że na niektórych zdjęciach jak i badaniach widać ślady używania ognia. Kolumny takie najczęściej pokrywał "hełm", klatka zwieńczona krzyżem w której palono ogień.

Kolumny takie zwane latarniami zmarłych miały charakter symboliczny stanowiący element graniczny między niebem a ziemią, światem żywych i umarłych. Stawiano je między innymi jako ostrzeżenie i przypomnienie przy "cmentarzach epidemicznych", traktach. 

Cytując za artykułem "...Według niektórych badaczy miały służyć do określania miejsca, w którym znajdował się cmentarz lub szpital. Były one przez to szczególnie użyteczne podczas epidemii, kiedy znoszono umarłych lub chorych z okolicznych osiedli. Ich przeznaczeniem było prawdopodobnie też ostrzeganie żywych przed duchami i złymi mocami oraz przypominanie o modlitwie w intencji zmarłych. W podobny sposób rozumowali zasłużeni uczeni, według których latarnie umarłych świeciły na cmentarzach, aby oddać cześć tym wszystkim którzy zostali tam pochowani. Natomiast, zgodnie z wykładnią Kościoła, miały one zwracać uwagę wiernych i przypominać im o modlitwie za zmarłych..." źródło: http://www.gazetarycerska.pl/readarticle.php?article_id=26

Trzeba tu wspomnieć, że są teorie mówiące iż na tym miejscu stał jeden z pierwszych drewnianych kościołów. Jeśli był kościół, to i jedno z pierwszych miejsc pochówku przy starym trakcie. 

Oczywiście sokólskie kolumny pochodzą prawdopodobnie z połowy XIX wieku ale jak wspomina autor cytowanego artykułu zwyczaj stawiania latarni zmarłych na cmentarzach powrócił u Francuzów z początkiem XX, a w Polsce chyba nigdy nie zaginął, zwłaszcza na kresach gdzie obchodzono słynne Dziady  i wiele uwagi poświęcano zmarłym. Czy to rozwiązuje tajemnice? Nie wiem, ale niewątpliwie przywraca nieco zapomniane historie.

Niestety pamięć o ludziach ulega coraz bardziej zapomnieniu, jak wiele grobów rozrzuconych i niszczejących gdzieś po najstarszych częściach cmentarzy. Przecież za każdym wyrytym nazwiskiem kryje się człowiek i jego historia. Nam pozostaje, mimo wszystko powtarzać jak afirmację słowa, które przecież piszemy i przywołujemy na pomnikach, a które mogłyby się stać zawołaniem dla wielu pokoleń regionalistów, historyków i genealogów.

inskrypcja z pomnika w parku w Janowie

Ciekawy link: http://www.bagnowka.com/?m=cm&g=zoom&gal=36&img=49200

Szczególne podziękowania dla Anety Cich i Daniela Paczkowskiego, przewodników turystycznych po woj. podlaskim którzy naprowadzili mnie na trop.